Konu: İstanbulun Kayıp Camileri

İstanbulun kayıp camileri
12 Ocak 2010 / 20:30
İstanbul'un tarihi yarımadasındaki yüzlerce cami kayıtlarda yer alsa da, artık yoklar...

İstanbul'un tarihi yarımadasındaki Fatih ilçesi sınırlarında bulunan 281 cami ve mescit, resmi kayıtlarda yerleri belli olmasına rağmen artık yerinde yok. Bazılarının arsaları üzerinde özel mülkiyet binaları varken, bazıları yıkık dökük halde ve işgal altında.
281 cami yok oldu
Fatih'te 169, Eminönü'nde 113 cami yok olmuş durumda. Bunlardan 69'unu yol ve meydan yapmak amacıyla yerel yönetimler yıkmış. 50'si doğal afetlere ve yangınlara kurban verilmiş. 20'si ise, ilgisizlik ve bakımsızlığa direnememiş. Birçoğunun yerinde simdi apartmanlar, gecekondular ve işyerleri var. 118 cami ve mescidin ise resmi kayıtlardaki isimlerinden başka geride hiçbir izi yok.
İstanbul'da yaşanan tarih kıyımının boyutlarını görmek için yalnızca Eminönü ve Fatih Müftülükleri'nin kayıtlarına bakmak yeterli. 1950'den sonra hız kazandığı gözlenen kıyımın bilançosu söyle:
Eminönü'nde 113, Fatih'te 169 cami ve mescide çeşitli nedenlerle yok olmuş durumda. Yani toplam 281 tarihi eser. Bu iki ilçede ayakta kalan cami sayısı ise 283. Bir başka deyişle tarihi mirasın yarısı, yerel yönetimlerin sorumsuzluğuna, Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün ilgisizliğine, plansız kentleşmeye ve doğal afetlere kurban edilmiş durumda.
Eminönü ve Fatih ilçelerinde yok olan cami ve mescitleri inceleyen ilçe müftülüklerinin yayınladığı ''Eminönü Camileri'' ve ''Fatih Camileri'' adli iki kitap iç karartıcı tabloyu bütün çıplaklığıyla göz önüne seriyor.
Bir müftülük yetkilisi, en çok yıkık bir şekilde duran camiler için bir şey yapamamanın sıkıntısını çektiklerini belirterek şunları söylüyor:
''Yok olan cami sayısı çok fazla. Bunların birçoğu ise sorumsuzluğa kurban verilmiş durumda. Bütün çalışmalarımız en azından tarihi belgelemek ihtiyacına hizmet ediyor. Ortaya çıkan bu iki kitap kaybolan eserlerin kayıtlı hale getirilmesi çabasını güdüyor. Özellikle yıkık vaziyette duran camiler, halkı huzursuz ediyor. Bunlar bir an önce aslına uygun olarak restore edilip şehre ve topluma kazandırılabilir.''
MARMARA DENİZİ'NDE 'KAYBOLAN' KARAKÖY CAMİİ
İstanbul'un kayıp camileri arasında hikayesi en çarpıcı olan ise Karaköy Camii..
Karaköy Meydanı'nda 2. Abdülhamit dönemi saray Mimarı Raimondo D'Aronco tarafından yapılan ahşap cami, 1959 yılında yol yapımı nedeniyle sökülerek gemiye yüklendi. Kınalıada'ya tekrar kurulması planlanan camii, taşınırken gemi yan yattığı için parçalarının bir çoğu suya gömüldü. Camiden kalan iki parça mermerin birisi, bütün ihtişamıyla Kınalıada Camisi'nin avlusunda yatıyor. Diğeri ise aynı caminin duvarının yapımında kullanılmış. Karaköy Camii'nin abanoz ağacından oyma, nakışlı ahşap mihrabını ise Kasımpaşa'daki Yahya Kethüda Camii ödünç almış.
İşte Müftülük kaynaklarına göre İstanbul'da kaydı olan, kendi olmayan tarihi camiler:
Abacı Mescidi
Abayi Mescidi
Abid Çelebi Mescidi
Ahaveyn Mescidi
Ahizade Mescidi
Altı poğaça camii
Arabacı Beyezid Mescidi
Arpa Emini Mescidi
Attar Ahmed Ağa mescidi
Aya kapı Mescidi
Aynalı Çeşme Mescidi
Ayvansaray Mescidi
A'zebler Camii
Baba Hasan Mescidi
Baki Efendi Mescidi
Bakkal ahmed Ağa mescidi
Bakkal Zade mescidi
Baklalı Mescidi
Bıyıklı Hüsrev Mescidi
Bitlice Mescidi
Bostan camii
Bostanzâde Mescidi
Bucakbağı Mescidi
Camcılar Mescidi
Ceylani tekkesi Mescidi
Cibali kapısı Mescidi
Çakırağa Mescidi
Çavuş Mescidi
Çavuş Mescidi 2
Çıkırıkçı Mescidi
Çınar Mescidi
Çınarlı Çeşme Mescidi
Çırakçı mescidi
Çırçır Mescidi
Dalyasanlılar Mescidi
Dâruşşifa mescidi
Dâvutpaşa İskelesi Mescidi
Defderdâr Mescidi
Değirmen Mescidi
Demirciler mescidi
Deniz Abdal Camii
Ebe kadın Camii
Eğri Kapı Mescidi
Emîni Cû Mescidi
Emir Buhârî Tekkesi Mescidi
Et Meydanı Mescidi
Etyemez Tekkesi Mescidi
Fıdıkzade Tekkesi Mescidi
Firuz ağa Mescidi
Gülşeni Tekkesi mescidi
Hacı İlyas camii
Hacı İlyas Mescidi
Hacı Muhyiddin Mescidi
Hacı Timur Camii
Halil paşa Camii
Hamit Efendi Medresesi Mescidi
Haraççı Muhiddin Mescidi
Hasan Halife Camii
Hasırcı Mescidi
Hâtuniye camii
Haydar efendi Camii
Haydarhane Mescidi
Haydar Paşa Mescidi
Himmtzade Zaviyesi Mescidi
Hindîler Tekkesi mescidi
Hoca Hayreddin Mescidi
Hoca Hayreddin Mescidi 2
Hoca Üveys Camii
Hubyar Mescidi
İlyas Efendi Mescidi
İvaz Kasap Mescidi
İyine Bey Mescidi
Kadı Sadi Mescidi
Karabağlı Mescidi
Karabaş Mescidi
Karagöz Mescidi
Kara Mehmed Paşa camii
Karanlık Mescidi
Kasapbaşı Mescidi
Kazasker Camii
Kemha Mescidi
Kepekçi Mescidi
Keskindede Mescidi
kız Ahmed Efendi Tekkesi Mescidi
Kirmasti Mescidi
Kovacı Mescidi
Kürkçübaşı Mescidi
Lalezar Mescidi
Leylek Yavası Mescidi
Macuncu Camii
Manastır Mescidi
Merdivenli Mescidi
Mihrinaz Hatun Mescidi
Mirahor Mescidi
Molla Gürani Camii
Muameleci Mescidi
Murat Molla Tekkesi mescidi
Muslihîddin Mescidi
Mustafa bey mescidi
Mustafa efendi mescidi
Münadi Mescidi
Müneccim Sadi mescidi
Nazmi Tekkesi Mescidi
Nevbahar Mescidi
Nişancı Mehmed Bey Mescidi
Nuri Dede Mescidi
Odalar Mescidi
Odunyarıcızade Mescidi
Oğlanlar Tekkesi mescidi
Oruç Gazi Mescidi
Oymakapı Mescidi
Öksüzce Mescidi
Öksüzce Hatip Mescidi
Ördek kasap Mescidi
Payzen Yusuf Paşa Mescidi
Pazar Tekkesi Mescidi
Perkapı Mescidi
Peyk Dede Mescidi
Resmi Mescidi
Rüstem Çelebi Mescidi
Samatya mescidi
Saraçhâne Mescidi
Saraçhânebaşı Mescidi
Sarıgüzel Mescidi
Sarı Musa Mescidi
Sarı Nasuh Mescidi
Sekbanbaşı Mescidi
Sekbanbaşı Hüseyin Ağa Mescidi
Sekbanbaşı Zeyrek Mescidi
Seydi Bey Mescidi
Simkeş Mescidi
Simkeş Mescidi 2
Sinan Ağa Mescidi
Sinan Çelebi Mescidi
Sinan Paşa mescidi
Sinan Paşa mescidi 2
Sirkeci Tekkesi Mescidi
Sivasi Tekkesi Mescidi
Soğukkuyu Mescidi
Sultan Camii
SultanMescidi
Şâh'u -Hûban Odaları Mescidi
Şehremini Camii
Şeyh Murad Mescidi
Şeyh'ül harem Mescidi
Şirimert Bey Çavuş Mescidi
Şüheda Mescidi
Tarsus Mescidi
Toklu Dede Mescidi
Tüfekhâne Mescidi
Tülbentçi Mescidi
Uzunca ova mescidi
Uzun Yusuf mescidi
Ümmi Sinan Tekkesi Mescidi
Valide Medresesi Mescidi
Van'i Dergahı mescidi
Yakupzâde Mescidi
Yamaklar Mescidi
Yavuz Mehmed Ağa Mescidi
Yayla Camii
Yedikule Camii
Yeni bahçe Camii
Yeni Dersiye Mescidi
Yenikapı Camii
Yolgeçen Mescidi
Yorgani İbrahim Ağa Mescidi
Zeytinciler Mescidi
Dünya Bülteni

Beykoz’daki Göksu Camii’nin başına gelen cinayet, CHP’nin dine bakışını belgeliyor. Göksu Camii’nin girişine CHP levhası asmışlar… Binlerce cami kapatılmış, satılmış, yıkılmış, kiraya verilmiş, depo yapılmış, CHP ocağı, saz ve içki evi, spor kulübü lokali haline getirilmiş.

Beykoz’daki Göksu Camii CHP ocağı olarak uzun süre kullanılmış. Fotoğraflar caminin başına getirilenleri açık bir şekilde gözler önüne seriyor. Göksu Camii’nin girişinde CHP levhası yer alırken, her tarafa çekilen “6 ok” ise mâbedin çatısında yer alıyor. Dine ve değerlere saygısızlığını TBMM çatısı altında gösteren CHP’nin, geçmiş yıllarda tahrip ettiği, yol bahanesiyle yakıp yıktığı camilerin yerlerinde ise şimdi yeller esiyor. İşte en çarpıcı örneklerden biri daha..

KARA MUSTAFA PAŞA CAMİİ’NİN YERİNDE YELLER ESİYOR

Karaköy’de yok edilen Kara Mustafa Paşa Camii… Atalarımız tarafından büyük bir maharetle semtin mimarî yapısına uygun bir estetikle yapılan Kara Mustafa Paşa Camii, Ziraat Bankası binasının hemen yanında yer alıyordu. Cami, uyduruk gerekçelerle yok edildi. Ziraat Bankası olduğu gibi duruyor. Caminin yeri bugün bile boş duruyor.

Alıntı

Şeflik döneminde camiler cemaate satılarak kurtarıldı

Cumhuriyet Halk Partisi'nin tek başına iktidar olduğu 1940-1950'li yıllarda çok sayıda cami çeşitli gerekçelerle kapatıldı. Birçok cami ise minareleri yıkılarak samanlık veya hayvan barınağına dönüştürüldü. Baskının olduğu dönemlerde camileri iş hanına dönüştüren hayırseverler, Demokrat Parti'nin iktidara gelmesinin ardından ilgili camileri yeniden ibadete açtı.

Bazıları kabul etmek istemese de, ‘Şeflik Dönemi’nde dine ve inanca yönelik çok ağır yaptırımlar yaşandı. Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) tek başına iktidar olduğu 1940-1950’li yıllarda çok sayıda cami çeşitli gerekçelerle kapatıldı. Birçok caminin minareleri yıkılarak samanlık veya hayvan barınağına dönüştürüldü. Buna tahammül edemeyen vatandaşlar da, tepkilerine karşılık alamayınca ilginç çözümler ortaya koydu. Bir araya gelen hayırseverler, camilerin mülkiyetini ya satın alarak ya da kiralayarak yıkılmaktan kurtardı. Baskının yoğun olduğu dönemlerde camileri işhanına dönüştüren hayırseverler, Demokrat Parti’nin (DP) iktidara gelmesinin ardından bu camileri yeniden ibadete açtı.

1940’lı yıllar Türkiye’de ‘şeflik yılları’ olarak anılıyor. Bu dönemde zellikle Müslümanlara yönelik baskılar hikayelere hatta filmlere konu oldu. İsmet İnönü’nün başında bulunduğu CHP, insanların ibadetlerini rahatça yapmalarını engellemek için çeşitli baskılar uyguladı. Halkın tepkisine rağmen çoğu İsmet İnönü’nün emriyle olmak üzere Türkiye’nin değişik illerinde yaklaşık 900 cami ve mescit ibadete kapatılırken bazıları yıkıldı. İbadete kapatılan camiler, yıllarca samanlık, depo ve askerî sevkıyatlarda kullanılan atların barınma mekanı olarak kullanıldı. Türkiye’nin kıtlık yıllarında onca yoksulluğa rağmen bir araya gelen vatandaşlar, camileri satın alarak mülkiyetlerine geçirdi. Bazı camiler ise işyeri ya da han adı altında kiralanarak kurtarıldı. Şanslı olmayan camiler 1950’ye kadar ya yıkıldı ya da ibadete kapalı tutuldu.

Kırşehir Çarşı Camii yıkılmaktan kurtulan şanslı camilerden biri. Yıkılmayan ancak ibadete kapatılan camii, bir süre buğday-arpa ambarı olarak kullanıldı. Ancak caminin bu durumda olmasını içlerine sindiremeyen çarşı esnafından 5 kişi 50’şer lira vererek camiyi satın aldı. Özel mülkiyete geçtiği için kurtulan cami, DP’nin iktidara geldiği yıllarda yeniden ibadete açıldı. Aynı cami, daha sonra CHP’li Kırşehir Belediyesi eski başkanlarından Kemal Hotamaroğlu tarafından yeniden yıkılmak istenince, vârislerden Hasan Yüceer camiyi ‘kırlangıç tavan’ olmasından dolayı âsâr-ı atika raporu çıkararak yıkılmaktan kurtardı. 1864’te yapılan Osmanlı’nın son dönem eserlerinden Çarşı Camii, Kale Camii ile birlikte tahıl ambarı olarak kullanıldı. İsminin açıklanmasını istemeyen bir esnaf, “Yakın tarihte biz kalorifer tesisatı döşetmek için caminin tabanındaki tahtaları söktük. Bu tahtaların altından buğday çıktı. Büyüklerimiz buranın Kale Camii ile birlikte İsmet İnönü zamanında tahıl ambarı olarak kullanıldığını söylüyorlardı.” diye konuşuyor. O yıllarda Kırşehir’de kent planlaması adı altında yaklaşık 20 cami ile birlikte 1 bedesten ve 1 medresenin yıkıldığı ifade ediliyor.

O dönemin şanssız camilerden biri de Eskişehir’deki Alaattin Camii’ydi. Anadolu Selçuklu hükümdarı Alaattin Bey adına 1236’da yaptırılan cami, Osmanlı padişahlarının en çok hürmet gösterdikleri eserlerin başında geliyordu. Birçok cami gibi kapısına kilit vurulan camii, yaklaşık 20 yıl boyunca depo, cezaevi, marangozhane, sevkıyat yeri olarak kullanıldı. Depo olarak kullanılan caminin minaresine tahammül edilmediği için yıkılmak istendiğini belirten cami cemaatinden 85 yaşındaki Yaşar Yürüyen’in söyledikleri düşündürücü: “Burası daha sonra askerler tarafından barınak olarak kullanıldı. Bir ara minaresini yıkmak için caminin şerefesinden 3- 4 parmak kalınlığında bir halat bağlayıp yıkmak istediler. Çok uğraştılar; ama yıkamadılar. DP iktidara gelince caminin boşaltılması emri verildi. Harabeye dönen caminin içinde pislikten geçilmiyordu. Kendi imkanlarımızla camiyi temizleyip yeniden ibadete açtık. Cemaat buraya gözü gibi bakıyor.”

Adana Siyavuşpaşa Camii de CHP’nin gazabından nasibini alan ibadethanelerden. Kapısına kilit vurularak ibadete kapatılan cami daha sonra satıldı. Bugün eski görüntüsünden iz bulunmayan cami halen han olarak kullanılıyor. Aynı dönemde kapatılan Yeşil Mescit ve Alidede camileri ise biraz daha şanslı. Yıllarca ahır olarak kullanılan Yeşil Mescit, 1952 yılında yeniden ibadete açıldı. Alidede Camii ise yıllarca CHP’nin Adana İl Başkanlığı binası olarak hizmet verdi. Cami, DP’nin iktidara geldiği yıllarda yeniden açıldı. Bursa’da yıkılan Sarıgüzel Camii’nden bugüne sadece isminin verildiği sokak kaldı. İstanbul Karaköy Camii’nin kaderi bu camiden pek farklı değil.

Şehir meydanında kaldığı gerekçesiyle kaldırılmak istenen cami, halktan gelen tepkiler üzerine ‘Adalar’da kurulacak’ denilerek yıkılmış; ancak kendisinden daha sonra hiçbir iz kalmamış. Deniz Müzesi olarak uzun süre kullanılan Dolmabahçe Camii ise Adnan Menderes döneminde tekrar ibadete açıldı. Gaziantep’teki Mehmetpaşa Camii ve Konya’daki Alaattin Camii de bu dönemde atların bağlandığı camiler arasında yer aldı.

Sanat tarihçisi İsmet İpek, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Osmanlı’ya ait eserlere yönelik acımasız bir tavır takınıldığını dile getiriyor. “Özellikle 1935 yılında Vakıflar Kanunu’nda yapılan değişiklikle camilerin kamulaştırılarak satılması öngörüldü. Bu şekilde yurt çapında 950 civarında cami ve mescit şahıs ve kuruluşlara satıldı. Bazı camiler yıkıldı. O dönemde yıkılmaktan kurtulan camiler daha sonra ibadete açılırken, bazıları ise ya kaderine terk edildi ya da işyeri, han olarak kullanıldı ve halen kullanılmaya devam ediliyor.” diyor.

Tarihçi-yazar Mustafa Armağan, 1940’lı yılların tarih mirası açısından çok talihsiz bir dönem olduğunu belirtiyor ve “Tarihî kıymeti olan bu eserlere daha saygılı olunabilirdi. Ancak böyle bir hassasiyet olmadığı için ne yazık ki hemen her şehir ve kasabada çok sayıda cami, mescit ve tarihî bina ortadan kaldırıldı.” değerlendirmesinde bulunuyor.

Alıntı