Konu: Şaka ve Mizahta Ölçü

M. Ali KAYA

Mizah, Arapça (M-Z-H) kökünden gelen bir kelimedir. Eğlence, alay, lâtife ve şakalaşmak anlam?na gelmektedir.1 Bununla beraber Araplar “lâtife, nükte, turfe, duabe” gibi terimleri de mizah için kullan?rlar.

Meşhur Arap edibi Câh?z’a (v. 255/869) göre “Araplar nüktedan bir millettir. Bunun için çocuklar?na “Dehhak” (Çok gülen) gibi isimler koymuşlard?r. Sa’lebî de (v. 429/1038) Medineli ve Hicaz halk?n?n nüktedan bir millet olduklar?n? “Hicaz?n nüktedanl?ğ? gibi” meşhur tabirlerin yayg?nl?ğ? ile aç?klamaya çal?şm?şt?r. Bilhassa çöl Araplar?nda, yani Bedevi tabir edilen köylülerde “Hiciv” yayg?nd?.

?slamiyetten sonra da Araplar bu özelliklerini devam ettirmişlerdir. Ancak ?slamiyet her şeyde olduğu gibi şaka, mizah ve oyun/eğlence gibi insana ait hususlara özellik, güzellik, ciddiyet ve kalite getirmiştir. Oyun, eğlence, şaka ve mizah? yasaklamam?ş, lây?k olduğu makama oturtarak insan için gerekli olduğunu ve ölçülü olarak yap?lmas? gerektiğini belirtmiştir. Hatta ?mam-? Şafi (H. 150–204/ M.767–819) gibi müçtehit imamlar “Şaka ve mizah yemekte tuz gibi olmal?d?r” diyerek gereği üzerinde durmuşlard?r.

Bununla beraber ?slam?n mizah ve eğlenceyi yasaklad?ğ?n? savunan ifratkâr ?slam bilginleri de olmuştur. Bununla ilgili ayetleri söz konusu yaparak tezlerini ispata çal?şm?şlard?r. Örneğin, “Az gülsünler, çok ağlas?nlar”2 ayetinin gülmeyi yasaklad?ğ? anlam?n? ç?karm?şlard?r. Ancak Arap edebiyat?na ve Kur’an-? Kerimin mânâs?na aşina olan Zemahşeri (v.528/1134) bu ayetin cihattan kaçarak kendilerini tehlikeye atan ve cehennem gibi dehşetli bir azab? hak eden münaf?klar hakk?nda nazil olduğunu belirterek, “Onlar yapt?klar?ndan dolay? cehennemi hak ettikleri için çok ağlamay? da hak etmişlerdir” der.3

“Güldüren de ağlatan da Allah’t?r”4 ayetini de gülmeyi de Allah’?n bir nimet olarak insanlara ihsan ettiği anlam?nda yorumlamak gerektir. Nitekim Kur’an sevinçli haberi alan ?brahim’in (as) han?m?n?n sevinçten gülmesini sitayişle, överek bize anlat?r.5

Allah gülmeyi insan?n rahatlamas? için yaratm?şt?r. Kur’an-? Kerimi araşt?rd?ğ?m?z zaman gülmekle ilgili on ayetin var olduğunu görürüz. Buna mukabil ağlamakla ilgili yedi ayet vard?r ve bunun üçü de gülmekle beraber zikredilmiştir. Doğrudan ağlama kelimesi dört ayette geçmektedir.

Gülmenin ş?mar?kl?ğ? çağr?şt?ran kahkaha şeklinde değil, edep ve sorumluluk duygusunu yans?tan tebessüm şeklinde olmas? gerektiğini de dünyaya hükmeden ve hükmünü tüm canl?lara, hatta kar?ncalara bile geçiren Süleyman (as) gibi bir makam sahibini örnek göstererek ifade eder.6

?slamda mizah?n yasakland?ğ?n? savunanlar?n bir diğer delilleri de, “Mü’minler lağv olan boş söz ve gereksiz işlerden sak?nanlard?r”7 ayetidir. Buradaki “lağv” ifadesini yorumlayan bilginler bu kelime ile mizah?n değil “Allah’?n emri d?ş?na ç?kararak isyana sürükleyen boş işlerin kastedildiği”8 söylemişlerdir. Bir de kastedilen insanlarla alay etmektir ki bu “Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir topluluk ile alay etmesin”9 ayeti ile kesin olarak yasaklanm?şt?r. Çünkü alay etmek ve dalga geçmek müşriklerin kötü davran?şlar? olarak Kur’an’da Müslümanlarla alay etmelerini örnek göstererek anlat?l?r. Ayn? hataya mü’minlerin de düşmemeleri için Müslümanlar uyar?l?r.

?slamiyet’te mizah?n yasak olduğunu söyleyenlerin dayand?klar? hadislerden baz?lar? da şunlard?r. “Arkadaş?nla tart?şma ve şakalaşma”10 “Çok gülme, zira çok gülmek kalbi öldürür.!11 Bu gibi hadislerden dolay? Süleyman ed-Daranî (v. 215/830) ve Ömer bin Abdülaziz (v. 101/719) gibi zahitler mizaha karş? ç?km?şlar ve insan?n ciddiyetini bozduğunu ileri sürmüşlerdir.

Peygamberimizin (asm) zühdünü nazara alarak dünyay? terk etmeyi ve sadece ahireti düşünerek yaşamay? esas alan zahitlerin insan?n?n psikolojik yönünü nazara almad?klar?n? görmekteyiz. Hâlbuki insan?n psikolojik ve sosyolojik yönünü de nazara alarak ahiret duygusundan uzaklaşt?ğ? için kalbinin bozulduğu ve münaf?k olduğunu söyleyen Hanzala bin Rebi’ye (v.45/665) Peygamberimizin (asm) “Hay?r kalbinin böyle olmas?na bakarak korkma, insan her zaman kâmil olmaz, bazen böyle olur, bazen da şöyle”12 dediği gerçeğini dikkate almak gerekir.

Peygamberimizden (asm) dersini tam olarak alan ve “?lmin kap?s?” unvan?n? kazanan Hz. Ali (ra) “Bedenler yorulduğu gibi kalpler de yorulur ve usan?r. Kalplerinizi de hikmetli şeylerle dinlendirin”13 derdi. Peygamberimizin (asm) duas?na mazhar ve ümmetin “Tercümanu’l-Kur’an” unvan?n? verdiği Abdullah bin Abbas (ra) (68/687) bir süre ciddi meseleleri konuştuktan sonra “Sohbeti değiştirin” diyerek, Arap hikâyeleri, nükte ve f?kralarla dinleyenleri rahatlat?r ve güldürürdü.14

Bizzat peygamberimiz (asm) şaka yaparak sahabelerini güldürecek şeylerden bahsederek mizah?n bir ihtiyaç olduğunu göstermiştir. Hatta peygamberimizin bu durumuna hayret ederek “Yâ Resulallah! Bize şaka m? yap?yorsun?” diyen Ebu Hureyre’ye (ra) (v.74/693) “Evet, ben de şaka yapar?m; ama sadece gerçeği söylerim”15 buyurmuşlard?r. Yine peygamberimizin (asm) çocuklarla, han?mlar? ve torunlar? ile şakalaşt?ğ?, sahabeleri ile karş?l?kl? olarak nükteler yapt?ğ? bilinen hususlard?r. Ancak yalan ve uydurma şeylerle insanlar? aldatmak, şaka yap?yorum diye insanlar?n mallar?na el koymak ve korkutmak doğru değildir.

Peygamberimiz (asm) “Sak?n biriniz şaka yap?yorum diye arkadaş?n?z?n mal?na el koymas?n”16 diye hak ve hukuku ihlal edecek şakalar? yasaklam?şt?r. Yine bir seferde sahabenin biri uyuyan arkadaş?n?n baş? üzerine ip sark?tm?ş ve uyanan sahabe ipi y?lan zannederek korkmuştur. Durumu haber alan peygamberimiz (asm) “Bir Müslüman?n diğer bir Müslüman? velev şaka için bile olsa korkutmas? helal olmaz”17 buyurmuşlard?r.

Sonuç olarak, Kur’an-? Kerim’e ve peygamberimizin tatbikat?na bakarak ?slamiyet’in insan vakar?na, haysiyet ve şerefine uygun şaka ve mizaha müsaade ettiği ve bununla insanlar? güldürerek rahatlatt?ğ?, kalpleri ve gönülleri dinlendirmeyi amaçlad?ğ? görülmektedir. ?nsan vakar ve şahsiyetini rencide eden, gülünç bir duruma düşürerek alay konusu yapan, hakk?n? ihlal eden ve korkuyu netice veren şaka ve mizah? da yasaklayarak insanl?k haysiyet ve şerefine değer verdiğini görmekteyiz.




Dipnotlar:
1- ?bn-i Manzur, Lisanu’l-Arap, (Beyrut–1414) 2:593
2- Tevbe, 9:82
3- Zemahşeri, Carullah Muhammed bin Umeyr, el-Keşşaf, 2:294
4- Necm, 53:43
5- Hûd, 11:71; Zemahşeri, Keşşaf, 4:428
6- Neml, 27:19 (Ayette “Fetebesseme dâhiken” şeklinde geçmektedir. Bu ayeti “gülmek tebessüm etmektir” şeklinde yorumlamak mümkündür.)
7- Mü’minûn, 23:3
8- ?bnu’-l Hatîp, el-Mizan ve’l-Fukaha Fi’l-?slâm, er-Risaletu’l-?slâmiye, 21. Say?, s.43
9- Hucurat, 49:11
10- Tirmizi, Birr, 58
11- Tirmizi, Zühd, 2; ?bn-i Mâce, Zühd, 19,24
12- ?bn-i Mâce, Zühd, 28
13- ?bn-i Kayyum el-Cevzî, el-Hamka, 6
14- ?bn-i Kayyum, el-Hamka, 7
15- Tirmizi, Birr, 57; Ebu Davut, Edeb, 92
16- Tirmizi, Fiten, 3
17- Ebu Davut, Edeb, 93

GENÇ YAKLAŞIM, Ağustos 2006

ALLAH RAZI OLSUN