Aramice
{{{Kendi dilindeki adı}}}Konuşulduğu ülkeler:Türkiye, Suriye, Irak, İran, Lübnan,İsrail'de Hristiyan ve Musevi azınlıklarca.Konuşan kişi sayısı:1.600.000Sıralama:ilk 100de değilDil Grubu Sınıflandırma:Afro-Asyatik diller
Semitik diller
Kuzey-Batı Grubu
Arami Kolu
Süryanice, Keldanice, Asurice, Musevi Lehçeleri
Resmî DurumResmî dil olduğu ülkeler:Yok
Dili düzenleyen kurum:Asuri Enstütüsü
Alfabe:{{{alfabe}}}
Dil KodlarıISO 639-1aiiISO 639-2arcISO 639-3{{{iso3}}}
Aramice ya da Aramca, Sami (Semitik) dil ailesinin Kuzey-Batı grubundan bir dil. Suriye ülkesinin eski adı olan Aram sözcüğüne izafeten adlandırılmıştır. [1].
Aramice en eski kaynaklar MÖ 2. binyıl başlarında Suriye'de bulunmuştur. MÖ 1. binyıl başlarında Babil ve Asur ülkelerini içeren Mezopotamya'da Akkadca yerine egemen dil olarak benimsenmiş, MÖ 6. yüzyılda tüm Yakındoğu'da egemenlik kuran Pers (İran) İmparatorluğunun resmi yazışma dili olmuştur. Aynı dönemde Yahudiler tarafından İbranice yerine günlük konuşma ve yazı dili olarak kullanılmaya başlanmıştır. İsa'nın anadilidir. MS 7. yüzyılda İslamiyet'in yayılması ile de yerini Arapça'ya bırakmıştır. Günümüzde yaklaşık 1.600.000 kullanıcısı vardır.
Aramicenin Urfa lehçesinden türeyen ve MS 2. yüzyıldan itibaren Süryani Alfabesi (Estrangelo) ile yazılan lehçesine Süryanice adı verilir.
Konu başlıkları
Tarihçesi
Süryanice-Aramice tarihte birçok halk, din ve ülke tarafından konuşulmuş olduğundan sayısız lehçelere ayrılmış ve en şaşaalı dönemleri olan MÖ 300-MS 700'lü yıllar arasında Batı Avrupa'dan Uzak Doğu'ya kadar çok geniş bir coğrafyaya yayılma imkanı bulmuş bir dildir.
Aslında Süryanice-Aramice bir dilden çok Süryanice-Aramice Dil Topluluğundaki lehçelerin tamamını anlatan bir ifadedir, Çünkü bu sayısız farklı Süryanice-Aramice lehçeleri konuşan insanların çoğu zaman birbirlerini anlamaları mümkün olmamaktadır.
Lehçeleri
Arami Lehçeler temel olarak Doğu ve Batı olmak üzere iki ana kola ayrılırlar bu ayrımın kabaca Fırat nehrinin batısı ve doğusu olduğu kabul edilir.
Batı Aramicesi
Doğu Aramicesi
- Eski Arami Dili: Bunlar Eski Arami yazısıyla yazılmış olan yazıtlar olup MÖ 800-750 yılları arasına tarihlenmektedirler. Suriye havalisinde kurulmuş olan küçük Arami prensliklerince kullanılmışlardır.
- Eski Ahid Aramcası: Eski Ahid'in Danyal ve Esra bölümlerinin bir kısmı bu dilde yazılmıştır yaklaşık MÖ. 167 yılına tarihlendirilmektedir.
- Filistin Aramicesi: Üç kısma ayrılmaktadır:
- Filistin Yahudi Aramicesi: Tevrat'ın Aramice Tercümesi olan Onkelos ve Akilas Targumları (Aramice Çeviri) Filistin Yahudi Aramicesi'nin Yuda lehçesinde; Kudüs Talmudu'nun (Talmud Yeruşalmi) Gemara, Alaha ve Agada bölümleri ise, Filistin Yahudi Aramicesi'nin Galile lehçesinde yazılmışlardır.
- Filistin Hristiyan Aramicesi: Hristiyan Galile lehçesi Hazreti İsa'nın ana diliydi.
- Sameyri (Şomronit) Aramicesi: Kudüs'deki Yahudi din bilgelerinin otoritesini kabul etmeyen farklı mezhepten Musevilerin dilidir, MS. 4.yy'a tarihlenir lehçe olarak Filistin Yahudi Aramice'sinin Galile lehçesine yakındır.
- Mısır Aramicesi: MÖ. 5. yy'da Mısırda bulunan Yahudi asker kolonisinin kullandığı bir lehçeydi.
- Nabati Aramicesi: Suriye ve Lübnan civarından Mısır, Anadolu ve Avrupa'ya kadar yayılmış ve Filistin Aramicesine benzeyen bir lehçe olup MÖ. 1 yıldan itibaren 500 yıl kadar kullanılmıştır, farklı bir alfabesi olup harfler bitiştirilerek yazılmıştır bu özelliği ile harfleri bitişik yazılan ilk Sami alfabesi olarak tarihe geçmiştir.
- Palmira (Tedmür) Aramicesi:Tedmürlü Arapların farklı alfabeleri ile yazılan ve MÖ. İlk yüzyıldan itibaren 300 yıl kadar kullanılan bir Arami lehçesidir Filistin Aramicesi'ne yakındır. Çok geniş coğrafyada bu alfabeyle yazılmış yazıtlar bulunmaktadır.
- Çağdaş Batı Arami Lehçeleri : Bugün Şam ve Lübnan'ın birkaç köyünde birkaç bin kişi tarafından konuşulan tek Batı Aramicesidir.
Alfabeler
- Eski Doğu Aramicesi: MÖ. 9. yy. larda Akadca ile beraber kullanılmıştır daha sonra gelişerek MÖ. 5. yy..da "İmparatorluk Aramicesi" ismini almıştır. Kuzeybatı Anadoluya kadar yayılmıştır.
- Süryanice: Urfa ve Mardin bölgesinde bulunan Süryaniler 2. yy. da Hristiyanlığı kabul etmeleriyle Yunan kültürüyle de harmanlanıp güçlü ve zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. En önemli eserler Kutsal Kitabın Peşitta adı verilen Süryanice çevirisidir. 431 Efes ve 451 Kadıköy Konsilleri ile farklı mezheplere bölünen Süryanilerin dil ve alfabeleri de Doğu ve Batı olmak üzere iki ayrı kola ayrılmışlardır.
- Batı Süryanicesi: Bizans'ın etkisinde kalan Monofizit İsa'nın Tek ve ayrılmaz bir Tabiatı olduğuna inananlar) Yakubiler, 680 yılında bunlardan ayrılan ve Monothelitizm'i benimseyen (İsa'nın tek tanrısal karekteri olmakla beraber insani iradesi'nin de olduğu görüş) daha sonra 1182 yılında Katolikliği benimseyen Lübnanlı Maruniler ve Bu gün Katolik olup, Bizans Ayin biçimine göre ibadet eden Melkitler oluşturur.
- Doğu Süryanicesi, ise Diofizit (İsanın birbirinden bağımsız çift tabiatı olduğunu savunan görüş) Nesturiler (Asuriler olarak da bilinir) ve daha sonra bunlardan ayrılık Katolikliği benimseyen Keldaniler oluşturur. Nesturiler Doğu Aramicesi'ni Çin'e kadar taşımışlar ve yaymışlardır. Her iki grupta sesli harflerin okunuşları farklılıklar gösterir.
- Harran Aramicesi: Milattan sonra 8. yy. da Urfa'nın güneyinde yaşayan pagan Harran Krallığının dilidir.
- Miniha Aramicesi: Süryaniceye yakın bir lehçe olup Mardin civarında MS. 2. yy'da konuşulmuştur.
- Babil Talmudu Aramicesi: MS. 4-6 yy. larda Babil Sürgünü'ndeki Yahudilerce oluşturulan Babil Talmudu'nun Aramicesidir Süryanice'ye yakın olan bu Lehçe'de daha sonra Yadudi din bilginleri birçok kitaplar yazmışlardır.
- Mande Aramicesi: Zerdüşt, Musevi ve Hristiyan geleneklerinden oluşmuş bir din olan Sabi tarikatının konuştuğu lehçedir. Farklı bir alfabesi vardır lehçe olarak en fazla Babil Talmud'u aramicesine benzemekle beraber en az yıpranmış ve en arı Arami lehçesidir.
- Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri: Bugün Arapça'nın yayılmasıyla Aramice'nin Doğu Lehçelerini konuşanların sayıları gittikçe azalmıştır. Bunlardan ayakta kalanları.
- Hristiyan Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri:
- Turoyo ܛܘܪܝܐ: Yakubi Süryanilerce Konuşulan Çağdaş Batı Süryani lehçesidir Midyat (Tur-Abdin) bölgesi ve İstanbul'da Suriye, [Lübnan] ve göçlerle bazı Avrupa Ülkelerinde, Amerika kıtasında ve Avustralya'da en az 800.000 kişi tarafından konuşulmaktadır.
- Mlahsö ܡܠܚܬܝܐ : Bu dili konuşan Trabzon da bir aile (6 kişi) tespit edilmiştir.Daha çok ve sade kelimeler vardır. Kelime yapısı bakımından Klasik Süryanice'ye Turoyo'dan daha yakındır.
- Surit ܣܘܪܬ (Aturaya ܐܬܘܪܝܐ): Asuri Hristiyanlarınca konuşulan Çağdaş Doğu Süryani Lehçesidir. 210.000 kişi tarafından Iran, Irak, Suriye, Türkiye, Kıbrıs, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan, Lübnan Avrupa Ülkeleri, Amerika ve Kanada’da konuşulur.
- Yeni Doğu Keldanicesi (ܟܠܕܝܐ Kaldaya): Keldaniler tarafından kullanılan Çağdaş Doğu Süryani Lehçesidir. Iran, Irak, Türkiye, Suriye, Lübnan Avrupa Ülkeleri, Amerika ve Kanada'da 806.000 kişi tarafından konuşulur. Bu dili konuşanlar ile Surit konuşanlar rahatlıkla anlaşabilirler.
- Hertvin ܣܘܪܬ : 1960'lı yıllara dek Siirt civarında yaşayan 1.000 kadar kişi tarafından konuşulan, Surit’e yakın bir lehçedir.
- Yahudi Çağdaş Doğu Arami Lehçeleri:
- Lişana Deni (לשנא דני): Çoğu İsrail’de olmak üzere, Irak ve Türkiye’de 8.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Lişan Didan (לשן דידן): Çoğu İsrail’de olmak üzere, Iran Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan’da 4.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Lishanid Noşan (לשניד נשן): Çoğu İsrail’de olmak üzere, Irak’ta 2.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
- Hulaula: Bugün çoğu İsrail’de yaşayan, İran kökenli 10.000 kişi tarafından konuşulur, İbrani Alfabesiyle yazılır.
Tarih boyunca farklı alfabeler ile yazılan Aramice bugün Hristiyanlar tarafından Süryani Alfabesi Museviler tarafından ise İbrani Alfabesi ile yazılmaktadır.
Dünyada konuşulan ilk lisanın "Aramca (Aramice) " olduğunu belirten pek çok bilgin vardır. Kutsal Kitaplarda, Nuh Peygamberin üç oğlu olduğu ve bunların Sam, Ham, Yafet adında olduğu yazılıyor. Gemiden çıktıkları zaman Şınar diyarında bir ova bulurlar ve orada yerleşip çoğalırlar. İnsanlar çoğalınca Babil Kulesini yaptıklarına dair açıklamalar da yine Kutsal Kitaplarda anlatılır.
Tanrı insanlara kızıp işte orada bütün dünyanın dilini karıştırarak 15 dile ayırır. Bazı Arap ve Yunanlı tarihçiler bu dillerin 72 olduğunu yazar. Sami dil ailesinden beş kavmin dilleri türemiştir. Bu kavimler: İbraniler, Aramiler, Asurlular, Elamlar ve Babillerdir (Öztemir,1988,S:46).
Mor Mihayel ve Bar Hebraeus tarihlerinde Sam'ın beş oğlu ve her birinin ayrı bir dili olduğu yazmakta. Buna göre Aram, Sam'ın oğludur. Aram'ın konuştuğu dil Aramcadır. Bu dili konuşan kavmin, çoğunlukla Asya'nın büyük bir bölgesinde yaşadığı ve bölgeye Aram denildiğini yine tarihten öğreniyoruz.
Dine bağlı olmadan açıklamaya çalışırsak Aramca dilinin kaynağı, eski Mezopotamya dillerine dayanır. Bu eski Mezopotamya dillerinden temellenen, ama onlardan daha basit ve kullanışlı bir yazı sistemi olan Aramca zamanla tüm Sami dillerinin yerini almayı başarmıştır (Bilge,1996,S:49). Aramca, en parlak zamanında, İ.Ö.300 ile İ.Ö.650, 600 bin kilometrekare genişliğinde bir alanda konuşuluyordu. Değişik çağlarda İngiltere'den Çin'e kadar uzanan alanda serpili olarak yazılı belgeler bırakmıştır. Aramca zaman içinde Akkad (Asur, Babil), Ken'an (Ugarit, Fenike, İbrani...) dilerini bastırarak onların yerine geçmiştir (Günel,1970,S:61). Babil esaretinden sonra İbraniler bile kendi dillerini bırakarak Aramca konuşmaya başladılar. İranlıların, Ahaimaniş ve Pers devletlerinde de kullanıldığı gibi Sasaniler çağında bu dil sönen Akkadca'nın yerine bütün Ön Asyanın idare ve milletlerarası dili olmuş; Doğuda Yunanca'nın yayılmasını durdurmuş ve Anadolu'da İranlı satraplar sikkelerini Aramca bastırmışlardır. Kapadokya'nın Arabissos (Arapsun) şehrinde Aram harflerle Aramca yazıt bulunması ve bunun din yazıtı olması; ayrıca eski Anadolu'da eski Sardeis (İ.Ö. IV. yüzyıl) şehrinin kazıları 1921'de yapılırken Aramca-Lydce olmak üzere iki dilde yazılı sekiz satırlık bir mezar yazıtının meydana çıkması, bu dilin Ege kıyılarında Yunanca'ya rekabet ettiğini göstermiştir (a.g.e., S:62). Aramca'nın diğer Sami dillerinin yerini almasının önemli bir nedeni de diğer Sami halklarının konuştuğu dile çok yakın olmasıydı. Bu neden Aramilerin para ve ticarette etkin olmaları ve Akamenya İmparatorluğu'nun Aramca'yı imparatorluğun resmi dili kabul etmesiyle çakışınca, bu süreç kendiliğinden hızlandı ve tüm Sami halkları bu dili benimsedi (Bilge,1996,S:49).
Aynı zamanda Aram dili Hazreti İsa'nın bütün vaazlarında ve gittiği her yerde kutsal kılıp kullandığı dil olmuştur. Hatta kilisedeki ilk ayin, yine Aram dili ile yapılmış ve İ.S.51 yılında Kudüs kentinde yapılan ilk Sinod'da toplananlara verilen temel kilise kuralları da Aram dili ile ayrıca Matta İncili de Aramca yazılmıştı. Aramca İ.S. VII. Yüzyılda arkasından gelen Sami ırkının lisanı olan Arapça'ya yenilmiş ve zamanla silinerek köylüler tarafından konuşulan bir lisan halini almıştır. Bunun başlıca sebebi Aramca'nın yayılmış bir uygarlık dili olmasına ve görkemine rağmen, Aramilerin egemen siyasi hayatı pek az sürdüğünden ( Orhoe-Edessa, Süryanice : Urhai; İ.Ö. II.yy. , İ.S. III. Yüzyıl ortası ) büyük ve başlı başına bir devlet dili olamayıp silinmiştir (Günel,1970,S:62). Bu dilin Doğu ve Batı olmak üzere iki diyeleği vardı. Batı Aramca'nın en eski örneklerine Suriye ve Anadolu sınırında küçük beylikler kurmuş Arami krallıklarının bıraktıkları yazıtlarda rastlandı. Bunun dışında Mısır ve Filistin'de, Tedmur ve Palmira'da da konuşulan dildi. Eski Doğu Aramca'nın en eski örneklerine ise, İ.Ö. IX. ve VIII. Yüzyıllarda Akkad bölgesinde, Akkadça ile birlikte yazılan kitabelerde bulundu. Doğu Aramca çok geniş coğrafi alanda konuşulan diyeleklerden oluşuyordu. Fakat Doğu Aramca'nın ve tüm Aramca'nın ağırlık merkezini oluşturan Süryanice'dir. İ.S. II. yüzyılla birlikte Hıristiyanlığı kabul eden Asurlular, merkez Urfa olmak üzere, bu dille zengin bir edebiyat oluşturdular. Fakat V. yüzyıldaki kristoloji tartışmalarında Ephesos (Efes) 431 ve Khalkedon (Kadıköy) 451 Konsülleri sonrasında Süryani kilisesiyle birlikte Süryani dili de iki kolda gelişme gösterdi (Bilge,1996,S:49).
Büyük Larousse Ansiklopedisi Edessa (Urfa) Aramcasının lehçesi olan Süryanice'nin bu kentin İ.S. II.yy.'da Doğu Hıristiyanlığının önemli merkezlerinden biri olunca çok önem kazandığını ve Hıristiyanlar için dinsiz terimiyle eşanlamlı Aramca ile karışmaması için Süryanice adını aldığını iddia ediyor. Daha sonraki açıklamaları ise şöyle: Bu dil Yunanca'nın ardından, Doğu Roma imparatorluğunun en önemli dili oldu ve Nesturi misyonerlerle Çin'e dek yayıldı. III. yy.la VII. yy. arasında, özellikle dinsel nitelikli büyük bir edebiyat gelişti (Kutsal Kitap çevirileri ve yorumları, Azizlerin yaşamları, ilahiler ve şiirler). Ancak dinsel edebiyatın yanı sıra Yunan felsefe ve bilim geleneği doğrultusunda da ürünler verildi (genellikle, artık özgün metinleri yok olmuş birçok Yunanca yapıtın çevirisi) . Teolojik tartışmalar nedeniyle, Süryanice konuşanlar V. yüzyılda, Doğuda Pers etkisiyle Nesturiler ve Batıda Bizans etkisiyle Süryani Ortodokslar olmak üzere ikiye ayrıldılar. İki öbekte, özellikle ünlülerin söyleniş özellikleri ve bunları yazıda belirtme biçimleri nedeniyle ayrı lehçeler gelişti.
1. Batı Süryanice
Bu dil Bizans Döneminde Urfa'da konuşulurdu. Bu dili bugün:
a. Süryani Ortodokslar veya Batı Süryaniler,
b. Maruniler kilise dili olarak,
c. Melkitlerin bir kısmı hala konuşurlar.
2. Doğu Süryanice
Bu dil bugün İran'da Nesturiler tarafından konuşulmakta olup Nisibis (Nusaybin) okulu vasıtasıyla gelişmiş ve yayılmıştı (Aydın .E.,1982,S:106).
Aramca işlek yazısının değişik bir biçimi olan Süryani abecesi, tümü ünsüz 22 harften oluşur. Başlangıçta ünlüleri belirtme olanağı bulunmuyordu. VIII. Yüzyılda Kutsal Kitap'ın geleneksel okunmasını kurallara bağlamaya yarayan birçok ünlü dizgesi gelişti.
Süryanice bugün Batı Süryanilerinin kullandıkları Süryani abecesi ile yazılmaktadır. Bu abece İbraniceye yakın olup eski şekillerine "Estrangele " harfleri denir. Süryanice Arap işgalinden sonra da XIII. yüzyıla dek yaşadı ve Araplara Yunan uygarlığının bilimsel mirasını aktarmaya yaradı. Bugün Süryanice Ortadoğu'daki birçok Hıristiyan toplumun dinsel törenlerde kullandığı dildir.
Bugün Süryanice Türkiye'de Tur-Abdin (Mardin-Midyat bölgesi), Şırnak, Hakkari (Beytulşabap) bölgelerinde; İran'da Urmiye bölgesi ile Kuzey Irak, Suriye ve Lübnan'daki Süryanilerle öteki bazı küçük topluluklarca konuşulmaktadır. Ayrıca bu ülkelerden Avrupa ve Amerika'ya göç eden Süryaniler de bu dili günlük yaşamlarında kullanıyor. İstanbul'da da Süryanilerin bir kısmı hâlâ bu dili ana dilleri olarak kullanmaktadır. Benim gibi İstanbul doğumlu Mardin'in içinden bir aileye mensup Süryaniler ise maalesef bu dili konuşamamaktadırlar.
Acı olan bu kadar köklü ve tarihi öneme sahip hazine değerindeki dili kendi sahiplerinin bir köşeye atması hatta küçümsemeleridir. Sevindirici olan ise gençlerin yitip tükenmekte olan, solup kuruyan bu köklü ağacı canlandırmak için çalışmalarıdır. Temennimiz ve inancımız insanlık varoldukça her dilin varlığını gelişerek sürdürebilecek bir ortam bulabilmesidir...
Kaynakça ve dipnotlar
wikipedia.com, http://tr.wikipedia.org/wiki/Aramice ,
- ^ Oxford İngilizce Sözlük, Aramaic
Suryaniler.com, http://www.suryaniler.com/kultur-sanat.asp?akid=12
dan alıntı