BED?ÜZZAMAN'IN MARD?N HAYATINDA ?Z BIRAKAN MEKANLAR
Mehmet Selim Mardin
msmardin@hotmail.com
Bediüzzaman'?n Mardin hayat?nda ve diğer hayat safhalar?nda kald?ğ? mekanlar,kendisi gibi bedi olan ve bir çok s?rlar? sinelerinde bar?nd?ran mekanlard?r.Kaderin sevkiyle bu mekanlarda yaşayan Bediüzzaman'?n hayat?n?n hiç bir safhas?,gezdiği hiç bir mekan?n tesadüfe havalesi imkans?z s?rlar? içinde saklad?ğ?na hiç şüphe yoktur.Mardin'e 1895 y?l?nda henüz 17 yaş?nda iken gelen Bediüzzaman'?n,hayat?nda iz b?rakan Mardin'deki mekanlar?n? ve s?rlar?n? bizimle paylaşmaya ve mekanlar? tan?ma f?rsat?n? yakalamaya var m?s?n?z? Bediüzzaman'?n Mardin hayat?nda üç mekan öne ç?kar.Bunlar Ulu Cami,Şehidiye Medrese ve Camisi ile Ensarilerin evidir.
MARD?N ULU CAM??
Molla Said-i Meşhur Mardin'e genç yaş?nda geldiğinden, Medrese hocalar? ile talebeler önce onunla fikri çat?şma ve münazaraya girmek isterler.Başar?l? olamay?nca onu kendilerine üstad olarak kabul ederler.Herhalde üstad bu enaniyetli hocalara meydan okuma nevinden olacak ki,Ulu Caminin minaresinin şerefesine atlar ve her iki kollar?n? yanlara açarak pervane gibi minare şerefesinde dolaşmaya başlar.Molla Said'i korkuyla izleyen halk hayretini gizleyemez.?şte bu olay için düşüncemiz, ister tatl? bir hayal veya mizansen deyin,acaba o anda Bediüzzaman minarenin baş?nda böyle hayk?rm?ş olamaz m??
"Ey muhataplar?m! Ben çok bağ?r?yorum. Zira asr-? sâlis-i aşr?n (yani on üçüncü asr?n) minaresinin baş?nda durmuşum; sûreten medenî ve dinde lâkayt ve fikren mazinin en derin derelerinde olanlar? camiye dâvet ediyorum.(Münazarat,86)" Bu minare maddi olarak neden Mardin Ulu Cami minaresi olmas?n?Dilerseniz Cami hakk?nda baz? bilgiler vererek, Bediüzzaman'?n hayat?nda iz b?rakan mekan? tan?maya çal?şal?m.
" Mardin’de Ulu Cami Mahallesi’nde,Ana cadde üzerindeki çarş?n?n içinde bulunan Ulu Cami ç?plak gözle cepheden tam olarak görülemeyecek biçimde,caddenin alt?nda,eğimli arazi doldurularak tesviye edilmiş alan üzerinde yap?lm?şt?r.Caminin varl?ğ?n? haber veren nişane,hemen dikkat çeken ve kuzey köşede bulunan kare kaide üzerine yap?lm?ş silindirik gövdeli süslü minaresidir.?ki minareli yap?ld?ğ? kay?tlardan anlaş?lan caminin,doğuda yer almas? gereken minaresi bugün yoktur.Bugün mevcut olan tek minare ,daha geç dönemlerde yap?lm?ş olmakla birlikte,kaidesindeki yaz?t 1176 gibi erken bir tarihi vermektedir.Çok yeni ve eklektik bir üslubu yans?tan minare kap?s?n?n yap?m tarihi de 1888/89’dur.Baz? Süryani yazarlar?n kiliseden çevrildiğini söylemesine karş?n,12. yüzy?l Artuklu dönemi mimarisinin temel özelliklerini yans?tan bu yap?da yer alan en eski yaz?t ,yap?n?n 11.yüzy?l içinde yap?ld?ğ?n? göstermektedir;ancak yap?n?n,bu yaz?t?n temsil ettiği dönemdeki şekli bilinememektedir.Filvaki,bugünkü mimari formun bir bütün halinde,Selçuklu döneminde tasarland?ğ? söylenemez.Minarede bulunan bir başka yaz?t 1176 tarihli olup,Melik Kutbettin ?lgazi’ye aittir.Doğu cephedeki 1186 tarihli diğer bir yaz?t ise,Yavlak Arslan dönemindendir.Bu ilk örnekte kullan?lan kubbeyi d?ştan yivleme tekniği bu yap?dan itibaren Mardin’de bir gelenek halini alm?şt?r.Kubbesi,ikisi duvara yaslanm?ş alt? paye üzerine oturmaktad?r.Kubbenin d?ştan yivlenmesi baz? geç dönem Artuklu yap?lar?nda karakteristik olmakla birlikte,bu tarz yivleme tekniği,bir örneği Deyrulzafaran'da görülmek üzere,19. yüzy?lda Mardin’de yeniden moda olmuştur.Minberi Muzaffer Kara Arslan taraf?ndan yenilenmiş ve sonra Artuklu Sultan? Davud (1367-1376/7) ağaç minber yapt?rm?şt?r.Avlusunun etraf?nda,çapraz tonozlu revaklar bulunur.Bugün bunlarda sadece beşi kalm?şt?r.Abdulgani Efendi’nin verdiği bilgiye göre,Ulu cami’nin “Sipahiler(Tellallar) Çarş?s?”na bakan güney duvar?,Uzun Hasan taraf?ndan 1496’da yenilenmiştir.Avlunun kuzeyinde,Şafii mezhebine ait ayr? bir mahfel bulunur.Yap?n?n temel malzemesi düzgün temel taşt?r.Abdulgani Efendi,Akkoyunlu hükümdar? Cihangir’in buraya birtak?m rüsum ve emlak vakfettiğini yazmaktad?r.
Cami plan? incelendiğinde,kuzeyde yer alan dikdörtgen avlunun güneyinde mihrap duvar?na paralel,beşik tonozlu üç neften oluşan,mihrap duvar?na yak?n iki nefin kubbe ile kesildiği;enine gelişmiş mihrap,önü kubbeli bir şema görülmektedir.bu şema ayn? zamanda,çevredeki birçok yap? taraf?ndan taklit edilmiş bir modeldir.(Mardin aşiret-cemaat-devlet.Tarih Vakf? Yay.2001,431-432)"
MARD?N ŞEH?D?YE MEDRESES? VE CAM??
Molla Said'in Mardin hayat?nda önemli bir yere sahip olan, Şehidiye Medresesi ve Camisi,O'nun Mardin Alimlerine karş? rüştünü ispat ettiği mekanlardan biridir.Burada şiddetli fikir çat?şmalar? yaşand?ğ?na şahit oluyoruz..Mardin’de yaşam?ş bulunan büyük âlimlerden Şeyh Yusuf Efendi (1873-1956) gençliğinde Şehidiye Camii’nde Bediüzzaman’la tart?şmaya giriştiği,Bat?ni olan Said Nursî’'yi "Delail-i zahire hakk?nda milleti şüpheye düşürmekle" suçlad?ğ?,sertleşen tart?şman?n sonunda Said Nursî’'nin Şeyh Yusuf'a b?çak çektiği ve Şeyh Yusuf'un girişimiyle,Said Nursî’'nin Mardin'den sürüldüğü baz? hat?ralarda iddia edilmektedir.Ancak bu iddian?n ne derece doğru olduğunu bilemeyiz.Bilinen bir şey varsa o da Molla Said'in bu mekanda Mardin Alimlerine üstadl?ğ?n? kabul ettirmiş olmas?d?r.Dilerseniz bu mekan? da tan?maya çal?şal?m.
Ana caddenin güneyinde PTT’nin karş?s?nda,cami ile birlikte bir kompleks oluşturan yap? Şehidiye,Nas?riye ve seksen hücreli olmas?na izafeten,Semanin adlar?yla da an?lmaktad?r Nas?reddin Artuk Arslan taraf?ndan yapt?r?lm?şt?r.Abdulgani Efendi’nin aktard?ğ?na göre,caminin bilinmeyen bir tarihte y?k?lm?ş olan doğu taraf?n?n asl?na uygun olmayan bir biçimde yap?lm?şt?r.Büyük mihrab?n 1920’lerdeki görüntü ve o tarihte mevcut mezarl?k,buras?n?n bir dönem kabristan olarak kullan?ld?ğ?na tan?kl?k etmektedir.
Ayn? y?llarda,medresenin bat? taraf? da harabe görünümündedir.Yap?n?n bu k?sm?nda ayakta kalan iki büyük oda okul olarak kullan?lm?ş,arsa haline gelmiş bölüm üzerinde kahvehane ve dükkanlar yap?lm?şt?r.1920’lerde,doğu taraf?nda yer alan altl? ve üstlü sekiz oda ayaktad?r ve içinde yoksullar bar?nmaktad?r.medrese revakl? avlulu ve ayvanl? medrese şemas?na uygundur.
Kompleksin güneyinde bulunan ve bugün müftülük merkezi olarak da hizmet veren,iki nefli Şehidiye Camii’nin minberi cevizden yap?lm?ş ve üzerindeki bezeme yer yer k?r?lm?ş yada çürümüştür.Minberin Arapça yaz?t?nda ustas?n?n Ali Bin Sencer olduğu ve nak?şlar?n? Kirmanl? Tacüddin’in şakirdi Muhammed’in yapt?ğ? yaz?l?d?r.Minareli olarak yap?ld?ğ? halde minaresi y?k?lm?ş ve 1914’te Belediye Başkan? Gönüllüzade H?d?r çelebi ile vak?flar memuru ve askeri amirlerin girişimiyle,minare Ermeni mimar Lole Giso’ya yeniden yapt?r?lm?şt?r.iki şerefeli olan minare,iskelesiz olarak inşa edilmiştir.
Camiye “şehidiye” ad?n?n verilmesi,Abdulgani Efendi taraf?ndan,caminin temeli at?ld?ğ?nda ortaya ç?kan birkaç şehid mezar?na ve Vezir Nazameddin Bak?ş’?n savaşta şehit düşen kölesi Lulu’nun cami yap?lmadan önce buraya gömülmesine bağlanmaktad?r.
Çok say?da onar?m geçirmiş olan yap?n?n ilk onar?m?,1787 tarihini veren yaz?t?n ilk onar?ma işaret ettiği düşünülürse,bu tarih olmal?d?r.1975’te cami,Vak?flar Genel Müdürlüğü taraf?ndan onar?lm?şt?r…cami minaresi ile 1515-16 tarihinde yap?ld?ğ? bilinen türbenin sandukalar? 1925 y?l?nda Vali Tevfik Hadi Baysal döneminde y?k?lm?şt?r.
(Mardin aşiret-cemaat-devlet.Tarih Vakf? Yay.2001,438-439)"
ŞEYH EYYÜP ENSAR?'N?N EV?
Molla Said Mardin'e geldiği zaman,Şeyh Eyyub-i Ensari Efendi'nin evinde kalm?şt?r.Ensari ailesinin atas? ise,Yemen hükümdar? olan Tübba soyundan gelen,Medine'de yerleşen,Harislerin Hazrec kolundan,Enneccar oğullar?ndan,?slam peygamberinin ünlü bayraktar? Ebu Eyyüb'el Ensari'dir.
Kainat?n Efendisini evinde misafir etme şerefine nail olan büyük sahabi Ebu Eyyüb'el Ensari'nin, on üç as?r sonra ayn? ad? taş?yan,ayn? soydan gelen bir zat?n evinde Zaman?n Bedii'nin misafir edilmesi bir tesadüf olabilir mi?
Bilindiği gibi Medine şehri ?slam'?n sosyal hayata başlang?ç beldesi olarak kabul edilmiştir.Burada iman dersleri tamamlanm?ş,?slam hayata geçirilmiştir.Mardin de Bediüzzaman'?n siyasi ve sosyal hayata at?ld?ğ? ilk şehir olmuştur.Onun içindir ki Mardin Bediüzzaman'?n hayat?nda önemli bir yer edinmiştir.