Konu: Afaktan Enfüse Tefekkür, Ene'nin Mahiyeti

Şu pencere insan penceresidir ve enfüsîdir. Ve enfüsî cihetinde şu pencerenin tafsilât?n? binler muhakkikîn-i evliyân?n mufassal kitaplar?na havale ederek, yaln?z feyz-i Kur'ân'dan ald?ğ?m?z birkaç esasa işaret ederiz. Şöyle ki:
On Birinci Sözde beyân edildiği gibi, "?nsan öyle bir nüsha-i câmiad?r ki, Cenâb-? Hak bütün esmâs?n? insan?n nefsi ile insana ihsâs ediyor." Tafsilât?n? başka Sözlere havale edip yaln?z üç noktay? göstereceğiz.
B?R?NC? NOKTA: ?nsan üç cihetle esmâ-i ?lâhiyeye bir aynad?r.
Birinci vecih: Gecede zulümât, nas?l nuru gösterir; öyle de, insan zaaf ve acziyle, fakr ve hâcât?yla, naks ve kusuruyla bir Kadîr-i Zülcelâlin kudretini, kuvvetini, g?nâs?n?, rahmetini bildiriyor ve hâkezâ, pekçok evsâf-? ?lâhiyeye bu sûretle âyinedarl?k ediyor. Hattâ, hadsiz aczinde ve nihayetsiz zaaf?nda, hadsiz a'dâs?na karş? bir nokta-i istinad aramakla, vicdan, dâimâ Vâcibü'l-Vücuda bakar. Hem, nihayetsiz fakr?nda, nihayetsiz hâcât? içinde, nihayetsiz maksadlara karş? bir nokta-i istimdâd aramaya mecbur olduğundan, vicdan, dâimâ o noktadan bir Ganî-i Rahîmin dergâh?na dayan?r, duâ ile el açar. Demek, her vicdanda şu nokta-i istinad ve nokta-i istimdâd cihetinde iki küçük pencere Kadîr-i Rahîmin bârigâh-? Rahmetine aç?l?r; her vakit onunla bakabilir.

?kinci vecih âyinedarl?k ise: ?nsana verilen numûneler nevinden cüz'î ilim, kudret, basar, sem', mâlikiyet, hâkimiyet gibi cüz'iyât ile, Kâinat Mâlikinin ilmine ve kudretine, basar?na, sem'ine, hâkimiyet-i rubûbiyetine âyinedarl?k eder; onlar? anlar, bildirir. Meselâ, ben nas?l bu evi yapt?m ve yapmas?n? biliyorum ve görüyorum ve onun mâlikiyim ve idare ediyorum; öyle de, şu koca kâinat saray?n?n bir ustas? var, o usta onu bilir, görür, yapar, idare eder ve hâkezâ.
Üçüncü vecih âyinedarl?k ise: ?nsan, üstünde nak?şlar? görünen esmâ-i ?lâhiyeye âyinedarl?k eder. "Otuz ?kinci Sözün Üçüncü Mevk?f?"n?n baş?nda bir nebze izah edilen, insan?n mahiyet-i câmias?nda nak?şlar? zâhir olan yetmişten ziyâde esmâ vard?r. Meselâ, yarat?l?ş?ndan Sâni', Hâl?k ismini ve hüsn-ü takvîminden Rahmân ve Rahîm isimlerini ve hüsn-ü terbiyesinden Kerîm, Latîf isimlerini ve hâkezâ, bütün âzâ ve âlât? ile, cihazât ve cevârihi ile, letâif ve mâneviyât? ile, havâss ve hissiyât? ile ayr? ayr? esmân?n ayr? ayr? nak?şlar?n? gösteriyor. Demek, nas?l esmâda bir ?sm-i âzam var; öyle de, o esmân?n nukuşunda dahi bir nakş-? âzam var ki, o da insand?r.
Ey kendini insan bilen insan! Kendini oku. Yoksa, hayvan ve câmid hükmünde insan olmak ihtimâli var.

?nsana Allah?n vermiş olduğu s?n?rs?z duygular?n hikmeti aşağ?da çok güzel anlat?l?yor.

?'lem eyyühe'l-aziz! ?nsan?n f?traten mâlik olduğu câmiiyetin acâibindendir ki: Sâni-i Hâkim şu küçük cisimde gayr-? mahdut envâ-? rahmeti tartmak için gayr-? mâdut mizanlar vaz etmiştir. Ve Esmâ-i Hüsnân?n gayr-? mütenâhi mahfî definelerini fehmetmek için, gayr-? mahsur cihâzat ve âlât yaratm?şt?r. Meselâ, mesmûat, mubs?rat, me'kûlât âlemlerini ihata eden insandaki duygular,Saniin s?fat-? mutlakas?n? geniş şuunat?n? fehmetmek içindir.

Ve keza, hardaleden daha küçük kuvve-i hâf?zas?nda öyle bir lâtife-i müdrike b?rak?lm?şt?r ki, o hardalenin tazammun ettiği geniş âlemde o lâtife daimî seyir ve cevelân etmekte ise de, sahiline vâs?l olamaz. Maahaza, bazan bu büyük âlem o lâtifeye o kadar darlaş?r ki, âlem o lâtifenin karn?nda bir zerre gibi olur. Ve o lâtifeyi, bütün seyahat meydanlar?yla, mütalâa ettiği kitaplar?yla o hardale dahi yutar, yerinde oturur, karn? da ağr?maz.

?şte, insan?n mütefâvit mertebeleri bu s?rdan anlaş?l?r.

Evet, baz? insanlar zerrede boğulurlar. Baz?s?nda da dünya boğulur. Baz?lar da, kendilerine verilen anahtarlardan birisiyle kesretin en geniş bir âlemini açar, fakat içinde boğulur. Sahil-i vahdet ve tevhide zorla vas?l olur. Demek, insan?n seyr-i ruhânîsinde çok tabakalar vard?r. Bir tabakada, insanlara huzur-u tevhid pek suhuletle nasip ve müyesser olur. Bir tabakas?nda da gaflet ve evham öyle istilâ eder ki, kesret içinde gark olmakla, tam mânâs?yla tevhidi unutmuş olur. Sukutu suûd, tedennîyi terakki, cehl-i mürekkebi yakîn, uykunun son perdesini intibah zan ve tevehhüm eden bir k?s?m medenîler, ikinci tabakadaki insanlardand?r. Onlar, hakaik-i imâniyeyi derk etmekte bedevîlerin bedevîleridir.( Mesnevî-i Nuriye - Onuncu Risale)

Bu bölümde mühin bir cümle diye düşünüyorum.

?'lem eyyühe'l-aziz! Hayat-? insaniyenin vezâifinden biri de, kendi cüz'î s?fatlar?n?, şuûnat?n?, Hâl?k?n küllî s?fatlar?n?, şuûnat?n? fehmetmek için bir mikyas yapmakt?r.( Mesnevî-i Nuriye - Onuncu Risale)

San?r?m bu mikyas ene ile yap?lmal?d?r.

?nsan?n mahiyeti ve vazifelerini izah eden önemli bir bölüm.

?'lem eyyühe'l-aziz! ?nsan, hikmetle yap?lm?ş bir masnûdur. Ve Sâniin gayet hakîm olduğuna, yapt?ğ? vuzuh-u delâletle, sanki mücessem bir hikmet-i nakkaşedir. Tecessüd etmiş bir ilm-i muhtard?r. ?ncimad etmiş bir kudret-i basîre olduğu gibi, öyle bir fiilin mahsulüdür ki, istidad? irade ettiği şeyi kendisine veriyor. Öyle bir in'âm ve ihsan?n kesîfidir ki, bütün hâcât?na vak?ft?r. Öyle bir kaderin tersim ettiği bir surettir ki, bünyesine lâz?m ve münasip şeyleri bilir, bu malûmatla herşeyin mâliki olan Mâlikinden nas?l tegafül eder? Ve bütün cinayetlerini bilen, hâcât?n? gören, vâveylâlar?n? işiten Semî, Basîr, Alîm, Mücîb olarak üstünde bir Rakîbin bulunmamas?n? nas?l tevehhüm edebilir?

Ey nefs-i emmâre! Niçin kendini hariç tevehhüm ediyorsun? Eğer evâmire imtisal dairesinden ç?karsan, ya herkesin ayağ?n? öpercesine müraat ve ihtiram etmeye mecbur olursun. Veya ehemmiyet vermeyerek zâlim-i ale'l-küll olacaks?n. Bu yük ağ?rd?r, taş?yamayacaks?n, en iyisi, ecnebî olan şirki terkle mülküllah?n dairesine gir ki, rahat edesin. Ve illâ, sefineye binip yükünü arkas?na alan ebleh adam gibi olacaks?n.( Mesnevî-i Nuriye)

Nefsin nisyan? meselesi ve nefsin hizmette istihdam edilmesi.

?'lem eyyühe'l-aziz! ?nsan nisyandan al?nd?ğ? için, nisyana müptelâd?r. Nisyan?n en kötüsü de nefsin unutulmas?d?r. Fakat, hizmet, sa'y, tefekkür zamanlar?nda, nefsin unutulmas?, yani nefse bir iş verilmemesi dalâlettir. Hizmetler görüldükten sonra, neticede, mükâfat zamanlar?nda nefsin unutulmas? kemaldir. Bu itibarla, ehl-i dalâl ile ehl-i kemal, nisyan ve tezekkürde müteâkistirler. Evet dâll olan kimse, bir iş ve bir ibadet teklifinde baş?n? havaya kald?rarak firavunlaş?r. Lâkin mükâfat?n, menfaatin tevziinde bir zerreyi bile terk etmez. Amma nefsini unutan ehl-i kemal, sa'y, tefekkür, sülûk zamanlar?nda herşeyden evvel nefsini ileri sürüyor. Fakat neticelerde, faydalarda, menfaatlerde nefsini unutmakla en geriye b?rak?yor.( Mesnevî-i Nuriye - Şûle)

Alem ile insan?n yarat?lmas?ndaki benzerlik.?nsan?n kainat?n özetini taş?mas? s?rr?.

?'lem eyyühe'l-aziz! Bir insan? yaratan Hâl?k?n, âlemi müştemilât?yla beraber yaratmas?nda bir bu'd, bir garabet yoktur. Zira, bir insan?n yarat?l?ş?, içerisinde bulunan eşyan?n yarat?lmas?ndan ibaret olduğu gibi, âlemin de yarat?l?ş? müştemilât?n?n yarat?l?ş?ndan ibarettir. Ve keza, insan, âleme bir enmuzec ve küçük bir fihristedir. Çünkü kavunun hâl?k?, çekirdeğinin hâl?k?ndan başkas? olmas? mümtenidir.( Mesnevî-i Nuriye - Zerre)

AFAK? TEFEKKÜR

Âfâkî malûmat, yani hariçten, uzaklardan al?nan malûmat, evham ve vesveselerden hâli olam?yor.
Fakat âfakî, haricî, umumî ahvâlâta teemmül ettiğin vakit, sathî, icmâlî düşün, tafsilâta geçme.
Hem de âfakî tefekkür, dipsiz denize benziyor, sahili yoktur. ?çine dalma, boğulursun.
Nefsî tefekkürde tafsilâtl?, âfâkî tefekkürde ise icmâlî yaparsan, vahdete takarrüb edersin.
Aksini yapt?ğ?n takdirde, kesret fikrini dağ?t?r.
Evham ise havaland?r?r, enâniyetin kal?nlaş?r.
Gafletin kuvvet bulur, tabiata kalb eder.
?şte dalâlete isâl eden kesret yolu budur.
Evet ben, Hülasatü l-Hülasa y? okuduğum zaman, koca kainat, nazar?mda bir halka-i zikir oluyor. Fakat her nevin lisan? çok geniş olmas?ndan, fikir yoluyla s?fat ve esma-i ?lahiyeyi ilmelyakin ile iz an etmek için ak?l çok çabal?yor, sonra tam görür. (Mesnevî-i Nuriye)
ENFÜS? TEFEKKÜR

Tefekkür gafleti izale eder.
Dikkat, teemmül, evham zulümat?n? dağ?t?yor.
Lâkin nefsinde, bât?n?nda, hususî ahvâlinde tefekkür ettiğin zaman, derinden derine tafsilâtla tetkikat yap.
Amma, bizzat vicdanî bir şuura mahal olan enfüsî ve dahilî malûmat ise, evham ve ihtimallerden temizdir.
Binaenaleyh, merkezden muhite, dahilden harice bakmak lâz?md?r.
Arkadaş! Nefsî tefekkürde tafsilâtl?, âfâkî tefekkürde ise icmâlî yaparsan, vahdete takarrüb edersin.
Hakikat-? insaniyeye bakt?ğ? vakit, o cami mikyasda, o küçük haritac?kta, o doğru nümunecikte, o hassas mizanc?kta, o enaniyet hassasiyetinde öyle kat i ve şuhudi ve iz ani bir vicdan, bir itminan, bir ?mân ile o s?fat ve esmay? tasdik eder. Hem çok kolay, hem haz?r yan?ndaki aynas?nda hiç uzun bir seyahat-? fikriyeye muhtaç olmadan iman-? tahkikiyi kazan?r ve hakiki bir manas?n? anlar.
Evet, nas?l ki ehl-i tarikat, seyr-i enfüsi ve afaki ile marifet-i ?lahiyede iki yol ile gitmişler ve en k?sa ve kolay? ve kuvvetli ve itminanl? yolunu enfüside, yani kalbinde zikr-i hafiyy-i kalble bulmuşlar
Aynen öyle de, yüksek ehl-i hakikat dahi, marifet ve tasavvur değil, belki ondan çok ali ve k?ymetli olan ?mân ve tasdikte, iki cadde ile hareket etmişler.
Biri: Kitab-? kainat? mütalaa ile, Ayetü'l-Kübrâ ve Hizbü n-Nuriye ve Hülasatü l-Hülasa gibi afaka bakmakt?r
Diğeri: Ve en kuvvetli ve hakkalyakin derecesinde vicdani ve hissi, bir derece şuhudi olan hakikat-i insaniye haritas?n? ve enaniyet-i beşeriye fihristesini ve mahiyet-i nefsiyesini mütalaa ile, iman?n şüphesiz ve vesvesesiz mertebesine ç?kmakt?r ki, s?rr-? akrebiyete ve veraset-i Nübüvvete bakar.

Yukar?ya tasnifini yapt?ğ?m?z afaki ve enfüsi tefekkür aç?klamalar? Mesnevi-i Nuriyeden al?nan bahislerdendir.

“Ene”den “Hüve”nin Tebarüz Etmesi



Otuz seneden beri iki tâğut ile mücadelem vard?r. Biri insandad?r, diğeri âlemdedir.
Biri ene'dir, diğeri tabiatt?r.
Birinci tâğutu gayr-? kastî, gölgevâri bir ayna gibi gördüm.
Fakat o tâğutu kasten veya bizzat nazar-? ehemmiyete alanlar, Nemrud ve Firavun olurlar.
?kinci tâğut ise, onu ?lâhî bir san'at, Rahmânî bir s?bğat, yani nak?şl? bir boya şeklinde gördüm.
Fakat gaflet nazar?yla bak?l?rsa, tabiat zannedilir ve maddiyunlarca bir ilâh olur.
Maahaza, o tabiat zannedilen şey, ?lâhî bir san'att?r.
Cenab-? Hakka hamd ve şükürler olsun ki, Kur'ân'?n feyziyle, mezkûr mücadelem her iki tâğutun ölümüyle ve her iki sanemin k?r?lmas?yla neticelendi.
Mevhum olan tabiat perdesi parçalanarak alt?nda şeriat-? f?triye-i ?lâhiye ve san'at-? şuuriye-i Rahmâniye güneş gibi ortaya ç?km?şt?r.
Ve keza, firavunluğa delâlet eden ene'den, Sâni-i Zülcelâle râci olan Hüve tebârüz etti. .( Mesnevî-i Nuriye)


Demek ki ene miftah?yla künuz-u mahfiye olan ilahi hazineler aç?larak “ene'den, Sâni-i Zülcelâle râci olan Hüve” ye kavuşarak enfüsi tefekkür ile kendisi de muğlak bir ölçek olan ene k?yas-? vahidi ile ilahi sanatlar bilinebilir ve marifetulah delilleri ile insan yarat?l?ş s?rr?na ulaşabilir.

?NSANIN YARATILIŞI VE ENEN?N MAH?YET?

1. ?nsan?n hilkatinden maksat, mahfî hazine-i ?lâhiyeyi keşifle göstermek ve Kadîr-i Ezelîye bir burhan, bir delil, bir mâkes-i nurânî olmakla cemal-i ezelînin tecellîsi için şeffaf bir mir'at, bir ayna olmakt?r.

2. Hakikaten, semâvat, arz ve cibâlin hamlinden âciz kald?klar? emâneti insan haml ettiği cihetle cilâlanm?ş, cilvelenmiş bir şekle girmiştir.

3. Çünkü, o emânetin mazmunlar?ndan biri de, insan?n s?fât-? ?lâhiyeyi fehmetmek için bir vâhid-i k?yasî vazifesini görmektir.

4. ?nsan?n hilkatinden maksat bu gibi şeyler olduğu halde, k?sm-? ekserîsi perde olurlar, sed olurlar.

5. Vazifesi fetih ve açmak iken kapat?yor, bağl?yor.

6. Ziya ve ?ş?ğ? neşir iken söndürüyor.

7. Allah'? tevhid etmek yerine şirk yap?yor.

8. Ve keza, nur-u imanla Allah'a bak?p mülkü ona teslim etmekle îtikaden mükellef iken, ene rasad?yla halka bakarak Allah'?n mülkünü onlara taksim ediyor.

9. Hakikaten ?nsan çok zâlim ve çok câhildir.( Mesnevî-i Nuriye)



ENEN?N ?K? VECH? VE MAH?YET?

Ene'nin iki veçhi vard?r. Bir veçhini nübüvvet alm?şt?r, bir veçhini de felsefe alm?şt?r.

Birinci Vecih

1. Ubudiyet-i mahzâya menşedir.

2. Mahiyeti harfiye olup müstakil değildir.

3. Vücudu tebeî olup asl? değildir.

4. Mâlikiyeti vehmî olup hakikî değildir.

5. Vazifesi Hâl?k?n s?fât?n? fehmetmek için bir mîzan ve bir mikyas olmakt?r.

6. Enbiya (aleyhimüsselâm) enâniyetin bu veçhine bakmakla, mülkü tamamen Allah'a teslim ederek ne mülkünde, ne rububiyetinde, ne ulûhiyetinde şeriki olmad?ğ?na hükmetmişlerdir.

7. Ene'nin bu veçhinden, Cenab-? Hak şecere-i tûbâ-i ubudiyeti inbat edip dal ve budaklar? kâinat bahçesinde enbiya, evliya, s?ddîkîn gibi mübarek semereleri vermiştir.

?kinci Vecih

1. ?kinci veçhi alan felsefe, ene'nin vücudunu aslî ve kendisini müstakil ve mâlik-i hakikî olduğunu zu'm etmişlerdir.

2. Vazifesi de yaln?z hubb-u zât?yla tekemmül-ü hayatt?r.

3. Ene'nin bu siyah yüzünden envâen şirkler, dalâletler ç?km?şt?r.

4. Ezcümle: Kuvve-i behîmiye dal?nda sanemler doğmuşlard?r.

5. Kuvve-i gadabiye gusnundan firavunlar, nemrutlar ç?km?şt?r.

6. Kuvve-i akliyeden dehriyun, maddiyun, felâsife ç?km?şlard?r ki, Vâcibü'l-Vücuda bir mahlûk-u vahidi verir, bâki kalan mülkünü gayra taksim ederler.



Ene, haddizat?nda bir hava, bir buhar gibi iken, verilen ehemmiyete göre mâyi haline gelir. Sonra ülfetle kal?nlaş?r. Sonra gaflet ve isyan ile öyle kal?nlaş?r ki, sahibini yutar. Halk?, esbab? da kendisine k?yas ederek Hâl?k?n evâmirine mübarezeye başlar. Küçük âlemde, yani insanda ene, büyük insanda, yani kâinatta tabiata benziyor. ?kisi de tâğutlardand?r.( Mesnevî-i Nuriye - Şemme)



Evet, küçük alemin zerresi ene ve büyük insan?n enesi zerre .Bu bahsi birde bu bak?ş aç?s? ile mütalaa edebilir miyiz?

San?r?m insan?n ve kainat?n s?rlar?n?n aç?lmas? bu iki s?rr?n anlaş?lmas? ve doğru kullan?lmas?na bağl? olsa gerek.?şte o zaman insanda ve kainatta tezahür eden ilahi şuunat-? ilahi tecellileri anlaş?lacak ve o tezahurlar?n anlaş?lmas? için ise yukar?ya ald?ğ?m?z tefekküri yollar? kullanmam?z gerekir diye düşünüyorum.

Rabbim bizleri enenin birinci vechini anlay?p kullanabilenlerden eylesin.Nefsimize tak?lan ene miftah?n? doğru olarak kullanmay? nasip etsin.