Konu: Yirmi Dördüncü Söz

Nasılki bir sultanın kendi hükûmetinin dairelerinde ayrı ayrı ünvanları ve raiyetinin tabakalarında başka başka nam ve vasıfları ve saltanatının mertebelerinde çeşit çeşit isim ve alâmetleri vardır. Meselâ: Adliye dairesinde hâkim-i âdil; ve mülkiyede sultan; ve askeriyede kumandan-ı âzâm; ve ilmiyede halife... Daha buna kıyasen sâir isim ve ünvanlarını bilsen anlarsın ki; birtek pâdişah, saltanatının dairelerinde ve tabaka-i hükûmet mertebelerinde bin isim ve ünvana sahib olabilir. Güya o hâkim, herbir dairede şahsiyyet-i ma’nevîyye haysiyetiyle ve telefonuyla mevcûd ve hâzırdır; bulunur ve bilir. Ve her tabakada kanunuyla, nizâmıyla, mümessiliyle meşhud ve nâzırdır, görünür, görür. Ve herbir mertebede perde arkasında, hükmüyle, ilmiyle, kuvvetiyle mutasarrıf ve basîrdir; idare eder, bakar. Öyle de: diye devam eder.

şimdi burada ki misalde; bir sultanın, devletin farklı farklı yapılanmalarında farklı farklı isim ve ünvanlarla tecellisi, aslında günümüz demokratik yapılanmasında pek geçerli olamıyor.

günümüzde, cumhurbaşkanı ayrı; başbakan ayrı; genelkurmay başkanı ayrı; yargı ayrı vs....

mesela: başbakan burada sultana tekabül ediyorsa, başbakan adliye dairesinde hakim-i adil olarak görünemiyor. orada çünkü farklı bir vazifedar var. mesela, yargıtay başkanı, danıştay başkanı gibi...

keza, mülkiyede burada tamam sorun yok! devlet kademelerinde her halükarda başbakan her yerde görünür!

ya askeriye ye ne demeli? orada da görünür mü? gerçi, "cunhurbaşkanı var" diyeceksiniz ama, o da bir vazife ayrı mı değil mi başbakanla arasında?

peki ya ilmiye ye ne diyeceğiz. onca rektörden, profesörden, başbakana veya cumhurbaşkanına yer kalır mı? orada da onlar bir isimle görünür mü?

Misaller bizi marifete isal edici dürbünlerdir..Misaldeki temessülü bir yana bırakıp hakikat telakki edilse o zaman marifetten uzaklaşılır hurafat olur..

yalnız şunu belirtmeliyim! yanlış anlaşılmasın!

"şimdi burada ki misalde; bir sultanın, devletin farklı farklı yapılanmalarında farklı farklı isim ve ünvanlarla tecellisi, aslında günümüz demokratik yapılanmasında pek geçerli olamıyor."

benim açıklamamın daha ilk cümlesi "misal" ifadesiyle başlıyor ki, bunu diyerek başlayan birisi, herhalde risalenin o pragarafında bir misalin anlatıldığının farkında olsa gerek!

elbette "misal" kelimesini kulanan birisi de, "anlamına bilmediğin kelimeyi kullanma" düsturundan hareketle, misalin ne anlama geldiğini; yani: onun sadece hakikatı anlamakta bir dürbün vazifesini gördüğünü bilir!

onuncu sözün ihtarında:

İHTAR
(Şu risâlelerde teşbih ve temsilleri, hikâyeler sûretinde yazdığımın sebebi; hem teshil, hem Hakaik-i İslâmiyye ne kadar mâkul, mütenasip, muhkem, mütesanid olduğunu göstermektir. Hikâyelerin mânâları, sonlarındaki hakîkatlerdir. Kinaiyyat kabilinden yalnız onlara delâlet ederler. Demek, hayalî hikâyeler değil, doğru hakîkatlerdir.)


benim kasteddiğim: bu misali, günümüzün devletsi yapılanmasında nasıl tatbik edebileceğimiz idi? belki de ben meramımı yanlış anlattım!

Sultan kelimesi kullanmış..sultan kelimesi,ne başbakan,nede cumhurbaşkanı manasını içerir...padişahlık manasını,hatta kral manasınıda içerir...padişah olarak düşüneceğiz...hatta suudi arabistandaki kral gibi düşüneceğiz........kullanılan kelimeyi iyi anlamamız lazımdır...osmanlı padişahlarında bu durum vardı..

aynada güneşi göre bilirsin
ama güneşte aynayı görmek mümkün mü?

belki de, üstad'ın yaşadığı dönemin şartlarına göre düşünmemiz lazım. o dönemde teokratik devletsi organizasyon hakim nihayetinde... "sultan" diyor; arkadaşın dediği gibi, sultan olarak düşünmek lazım. çünkü o dönemde sultan veya padişah, cidden de üstad' ın yirmi dördüncü söz' de dile getirdiği gibi, aynı zamanda halifeydi. ve aynı zamanda, kumandan-ı azamdı. hem adil-i hakimdi. osmanlının son dönemine kadar padişahın ( sultan ) en üst seviyede yönetim tarzı cariydi aslında.

hele hele, daha eski: mesela fatih sultan mehmet dönemlerine gidilse, herhalde tam da üstad'ın dediği gibi bir hal meydan alacak.

belki de misali, hayalimizde eski zamanları canlandırarak hakikatı rasad edeceğiz ha?? veya buna bir tatbikat yapacağız, günümüze uydurarak!?

not: bana kızmayın! üstad, ders müzakeresinde zeki birer muhatab olmamızı arzuluyor değil mi?

misali anladıksa,hakikatı anlamamız kolaylaşır...misal aklımıza yatıyor mu...yatıyorsa hakikatıda derecemize,istidadımıza göre anlıyacağız.......temsiller,hakikate çıkmak için veriliyor..hakikatı bir nebze olsa anlamak için veriliyor...bizde getirilen temsilde ne anlatılmak isteniyor..iyice anlayıp,hakikata tatbik edelim..

Misaller ve temsiller hakikatlere birer merdiven, birer dürbün vazifesini görüyor.
Önemli olan azda olsa misalden ve temsilden hakikatin az bir ucunu tutabilmek.
Hem bu dünyadaki bir Sultanla, kainatın Sultanı bir değildir. Manasıda,mahiyetide bir değil.

ben şöyle tasavvur ediyorum mesela: tüm bir devlet teşkilatı olmasa da, tek tek yani, başbakan olarak misal alabiliriz. ki o başbakan kanunen her bir bakanlıkta o bakanlığın en üst amiri olarak kabul görür. maliye bakanlığında bir yerde o maliyeci; hazine bakanlığında, hazinedar!; kimbilir savunma bakanlığında en üst düzey asker; milli eğitimde öğretmen... her neyse!

yani "birtek padişah, saltanatının dairelerinde ve tabaka-i hükûmet mertebelerinde bin isim ve ünvana sahib olabilir. Güya o hâkim, herbir dairede şahsiyet-i maneviye haysiyetiyle ve telefonuyla mevcud ve hazırdır; bulunur ve bilir. Ve her tabakada kanunuyla, nizamıyla, mümessiliyle meşhud ve nâzırdır, görünür, görür. Ve herbir mertebede perde arkasında, hükmüyle, ilmiyle, kuvvetiyle mutasarrıf ve basîrdir; idare eder, bakar."

şimdi de bunu düşünelim olmaz mı?